Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες

Tου Δρ. Χαραλάμπη Μ. Μπούσια

Μέγα Ὑμνογράφου τῆς τῶν Ἀλεξανδρέων Ἐκκλησίας

Στὶς 30 Ἰανουαρίου, κάθε χρόνο, γιορτάζουμε τοὺς Ἁγίους τῶν γραμμάτων, τοὺς Ἁγίους τῆς ἑλληνοχριστιανικῆς παιδείας, τοὺς Τρεῖς Ἱεράρχες, μὲ κοινοὺς ὕμνους, ὅπως καθιερώθηκε ἀπὸ τὸ 1100 μ.Χ. Ἡ γιορτή τους, ἀπὸ τὸ 1842, λέγεται καὶ γιορτὴ τῶν γραμμάτων, ἀφοῦ ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἀποτελοῦν τὴν τριανδρία τῶν μεγάλων Πατέρων καὶ Διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἡ γιορτή τους εἶναι γιορτὴ τῆς παιδείας, γιορτὴ τῶν δασκάλων καὶ τῶν μαθητῶν. Εἶναι γιορτὴ τόσο σχολική, ὅσο καὶ ἐκκλησιαστική, γιατὶ οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες ἦταν εὐσεβεῖς Ἱεράρχες, σοφοὶ διδάσκαλοι, φημισμένοι ρήτορες, ἐπιφανεῖς θεολόγοι με κοινωνικὴ προσφορὰ καὶ φιλανθρωπικὸ ἔργο τεράστιο, καὶ προσέφεραν ὅλη τους τὴν ἰκμάδα στὰ γράμματα καὶ τὴ ζωή τους στὴν πίστη τους γιὰ τὸν Χριστό. Εἶναι οἱ συγγραφεῖς τῶν τριῶν Λειτουργιῶν, ποὺ φέρουν τὰ ὀνόματά τους: Τῶν δύο γνωστῶν Λειτουργιῶν, τῆς Λειτουργίας τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καὶ τῆς Λειτουργίας τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, καθὼς καὶ τῆς ἄγνωστης στοὺς πολλοὺς Λειτουργίας τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες μελέτησαν, ὅσο κανεὶς ἄλλος, τοὺς ἀρχαίους κλασσικοὺς συγγραφεῖς καὶ φιλοσόφους καὶ κατόρθωσαν νὰ συμφιλιώσουν τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ πνεῦμα μὲ τὴ Χριστιανικὴ πίστη. Ἀπέρριψαν τὰ εἰδωλολατρικὰ στοιχεῖα καὶ κράτησαν τὶς ἀρχὲς τῆς διαλεκτικῆς σκέψεως τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, ἀκολουθῶντας τὴ συμβουλὴ τοῦ οὐρανοβάμονος Παύλου: «Πάντα δοκιμάζετε, τὸ καλὸν κατέχετε». Ἔστησαν, ἔτσι, γέφυρες ἀνάμεσα στὸν κλασσικὸ καὶ στὸν σύχρονο τῆς ἐποχῆς τους ἄνθρωπο, ἀλλὰ καὶ τῆς ἐποχῆς μας, ἀνάμεσα στὴ γνώση καὶ τὴν ἀρετή, ἀνάμεσα στὴν ἀναζήτηση τῆς ἐπιστημονικῆς ἀλήθειας καὶ τὴν πραγματικὴ ἀλήθεια τῆς ἐσταυρωμένης ἀγάπης, ἀνάμεσα στὴ θεωρία καὶ στὴν πράξη, στὸν Ἑλληνισμὸ καὶ στὸν Χριστιανισμό. Δικαιολογημένα, λοιπόν, ἡ ἐποχή τους χαρακτηρίσθηκε ὡς «Χρυσοῦς αἰὼν τῆς Ἐκκλησίας»

Ὁ ποιητὴς Γρηγόριος ὁ Θεολόγος

Ὁ φίλος καὶ συμφοιτητὴς τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός, ἡ βρύση τῆς θεολογίας, ὁ θησαυρὸς τῆς σοφίας καὶ τὸ πάνσοφο στόμα τοῦ Πνεύματος, ὑψώθηκε ἀπὸ τὴν ἀγάπη τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ μὲ αὐτοκρατορικὴ ἐπιλογὴ καὶ ἐκκλησιαστικὴ Συνοδικὴ ἐπικύρωση τῆς Δευτέρας Οἰκουμενικῆς Συνόδου στὸν θρόνο τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως. Στὴν Ἀθῆνα ὁ Γρηγόριος σπούδασε, ἐκτὸς τῶν ἄλλων, καὶ μουσική. Σφοδρὸς πολέμιος τῶν Ἀρειανῶν, μελούργησε πολλοὺς ἀπὸ τοὺς ὕμνους κατὰ τῶν αἱρετικῶν, καὶ μάλιστα τοῦ Ἀπολλιναρίου. Οἱ λόγοι του χρησίμευσαν ὡς πηγὴ σὲ μεταγέστερους ὑμνογράφους. Ὁ Γρηγόριος ἦταν καὶ ποιητής, καὶ οἱ ὕμνοι του, ἂν καὶ δὲν ἔχουν εἰσαχθῆ στὴ λατρεία μας, μποροῦν ὅμως νὰ καταταγοῦν μεταξὺ τῶν καλυτέρων καὶ ὡραιοτέρων προϊόντων τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ποιήσεως. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἔθεσε τὴν ποίησή του στὴν ὑπηρεσία τῆς ὑψηλῆς θεολογίας του. Ὅμως τὸ κλασσικό της ἔνδυμα ἦταν ἡ αἰτία, γιὰ νὰ ἀποξενωθεῖ ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ λατρεία. Εἶναι πάντως ἐνδεικτικὴ τῆς σημασίας τῆς ποιήσεως αὐτῆς ἡ ἐπίγνωση, ποὺ κινεῖ πάντοτε τὸν ποιητή της, ἡ τεχνική του καὶ ἀκόμη περισσότερο ἡ ἔντονη ἐσωτερικότητα, ποὺ ἀπηχοῦν οἱ στίχοι τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Γι’ αὐτὸ καὶ οἱ ὑμνογράφοι τῆς ρυθμικῆς ποιήσεως θαύμαζαν τὸν Γρηγόριο ὡς συγγραφέα καὶ ὡς ποιητή, ὅπως λ. χ. ὁ Κοσμᾶς τοῦ Μαϊουμᾶ, ποὺ ἔγραψε ὑπομνήματα μακρὰ μὲ τίτλο «Συναγωγὴ καὶ ἐξήγησις ὧν ἐμνήσθη ἱστοριῶν ὁ θεῖος Γρηγόριος ἐν τοῖς ἐμμέτρως αὐτῷ εἰρημένοις ἔκ τε τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς καὶ τῶν ἔξωθεν ποιητῶν καὶ συγγραφέων». Ἡ βαθιὰ τιμή, ποὺ ἀποδίδει στὸν Γρηγόριο ὁ ἐπιφανὴς ὑμνογράφος Κοσμᾶς φαίνεται σὲ πολλὰ σημεῖα, ὅπως σὲ αὐτό, τὸ ὁποῖο δημοσίευσε ὁ Καρδινάλιος : «Τοιγαροῦν ὅπερ ἂν εἰς Γρηγόριον εὔφημον εἴποι τις ἢ δράσειε τοῖς ἐκείνου λόγοις ἁβρυνόμενος, εἰς Χριστὸν καὶ λέγει καὶ δρᾷ... Ὁ γὰρ λαλῶν τὰ Γρηγορίου, λαλεῖ τὸν Χριστόν». Μὴ λησμονοῦμε ὅτι ὁ Εἱρμὸς τῆς Α΄ ὠδῆς τοῦ Χριστουγεννιάτικου Κανόνος τοῦ Κοσμᾶ: «Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε...» ἔχει ληφθῆ κατὰ λέξιν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ πανηγυρικοῦ λόγου τοῦ Γρηγορίου στὴ γιορτὴ αὐτή. Ἀπὸ τὸν ἴδιο λόγο ἔχουν ληφθῆ καὶ φράσεις τοῦ δευτέρου τροπαρίου τῆς ἴδιας ᾠδῆς καὶ τοῦ δευτέρου καὶ τρίτου τροπαρίου τῆς τρίτης ὠδῆς. Ἀπὸ τοὺς λόγους στὰ Φῶτα τοῦ Γρηγορίου δανείστηκε φράσεις στὸ πρῶτο, δεύτερο καὶ τρίτο τροπάριο τῆς ἕκτης ὠδῆς τοῦ Κανόνος στὰ Θεοφάνια καὶ στὸ τρίτο τροπάριο τῆς ἑβδόμης ᾠδῆς. Ἐπίσης στὸ τρίτο τροπάριο τῆς τετάρτης ᾠδῆς τοῦ Κανόνος τῆς Πεντηκοστῆς ἀπαντῶνται φράσεις ἀπὸ τὸ ἡρωϊκὸ ἑξάμετρο τοῦ Γρηγορίου στὸ Ἅγιο Πνεῦμα. Ἀπὸ ἄλλο λόγο ἐξ ἄλλου τοῦ Γρηγορίου στὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ ὁ μεγάλος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ἐμπνεύσθηκε τὸν περίφημο Κανόνα του «Ἀναστάσεως ἡμέρα λαμπρυνθῶμεν λαοί». Τὰ ποιήματα τοῦ Γρηγορίου σὲ ἀρχαῖα μέτρα, ὅπως ἑξάμετρα, τροχαϊκὴ ἑπταποδία, ἰαμβικὰ τρίμετρα κλπ., εἶναι πολυάριθμα. Ἔμειναν ὅμως ἀπλησίαστα ἀπὸ τοὺς πολλοὺς κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους, ἂν καὶ τοὺς λόγους τοῦ Γρηγορίου, ποὺ ἐκφωνήθηκαν ἀπὸ τὸν ἴδιο, τοὺς εἶχε ἀγαπήσει ὁ λαὸς τῆς Κωνταντινουπόλεως. Τὰ ποιήματα τοῦ Γρηγορίου διακρίνονται γιὰ τὴ βαθύνοιά τους καὶ ἀκόμη γιὰ τὴ χριστιανικὴ διαλεκτική τους. Ἡ δύναμη τῶν ἐννοιῶν τους εἶναι μεγάλη, ἀφοῦ ὀ ποιητής τους εἶναι πολυμαθέστατος. Ἀπὸ τὰ ποιήματα τοῦ Γρηγορίου σὲ ἀρχαῖα μέτρα ἀναφέρουμε τὸν «Ὕμνον εἰς Θεόν», «Εἰς τὴν ἑαυτοῦ ψυχήν», «Περὶ «ἁγνείας», «Προσευχὴ εἰς Χριστόν». Οἱ ὑποθέσεις τῶν ποιημάτων αὐτῶν εἶναι εἶναι ὑψηλές. Τὰ χαρακτηρίζει ἁγιότητα αἰσθημάτων, ἐνόραση, ποὺ εἰσδύει στὸ ἐσωτερικὸ τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, ἐνδοσκόπηση ποὺ συνυφαίνεται μὲ καθαρότητα προαιρέσεως. Ἡ πνευματικὴ τελείωση σὲ ὅλα τὰ ποιήματα εἶναι ὁ ἐπίμονος σκοπὸς τοῦ Γρηγορίου. Στὸν ὕμνο του γιὰ τὴν ἁγνεία καὶ τὴν παρθενία ὁ Γρηγόριος εἶναι τόσο μελίρρυτος, ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἐμπνεύσῃ ἀκόμη καὶ τὸν Μίλτωνα καὶ τὸν Μιχαὴλ Ἄγγελο, καθὼς παρατηρεῖ ὁ De Broglie. Στὸ «Εἰκοσιτετράωρον Ὡρολόγιον», ποὺ δημοσίευσε, ὅπως ἀναφέραμε ὁ Ἰωάννης Φουντούλης, φέρεται Εὐχὴ τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου στὴ δεκάτη ὥρα τῆς νυκτός, που ἀρχίζει μὲ δοξολογικὸ τόνο πρὸς τὸν Κύριο: «Σὲ καὶ νῦν εὐλογοῦμεν, Χριστέ μου, Λόγε Θεοῦ, φῶς ἐκ φωτὸς ἀνάρχου καὶ Πνεύματος ταμία...». Τέλος ἀναφέρεται στὸν Γρηγόριο τὸν Θεολόγο καὶ Θεία Λειτουργία στὴν Ἐκκλησία τῆς Ἀλεξανδρείας. Ἣ Λειτουργία αὐτή, ποὺ ἀναφέρεται στὴν Πατρολογία τοῦ Migne πρόσφατα ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν Μοναχὸ Γρηγόριο Ἁγιορείτη.

 

Πηγή: Απόσπασμα  από το περιοδικό Ενατενίσεις Τεύχος 7 της Ι. Μητρόπολης  Τηλλυρίας και Κύκκου.