Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614)

(400 χρόνια από τη μετακομιδή των οστών του)

Το Ηράκλειο ήταν η γενέθλια γη. Ο Χάνδακας, κατά τους Βενετσιάνους κατακτητές του νησιού. Η οικογένεια του ως ευκατάστατη, του έδωσε τη δυνατότητα να έχει μια καλή μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής. Στη σχολή του μοναστηριού της Άγιας Αικατερίνης (μετόχι της Μονής του Σινά) έβαλε τις βάσεις της τέχνης και της μόρφωσής του. Αύγουστο του 1566 έφυγε από τη Κρήτη, 25 χρονών, «μαΐστρος» της ζωγραφικής, με την πίστη του ατράνταχτη, χαλυβδωμένη μέσα σε ορθόδοξα μοναστήρια. Μαζί του πήρε κάποια βιβλία, μια μικρή εικόνα της Αγίας Αικατερίνης, και τον πόνο για τον πρόσφατο θάνατο του πατέρα του. Η Αναγέννηση έχει τελειώσει από το 1541.Στη Βενετία που θα φτάσει με μεγάλα όνειρα, θα συναντήσει εικόνες του που ζωγράφιζε για τους Έλληνες της Αδελφότητας, όταν ήταν στο νησί. Ο Τιτσιάνο και ο Τιντορέντο  ήταν απρόσιτοι ακόμη ως δάσκαλοι, για έναν καινούργιο καλλιτέχνη. Κι όμως, αυτός σε έξη μήνες θα εργάζεται στο εργαστήρι του πρώτου. Η μαθητεία του κράτησε περίπου τρεισήμισι χρόνια.

Ανήσυχο πνεύμα, σπουδάζει χαρακτική και αρχιτεκτονική και ζητάει να σπάσει τις φόρμες της δυτικότροπης ζωγραφικής. Το 1570 φεύγει για τη Ρώμη που αποτελεί το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο της Ευρώπης.  Χάρις στον εξαίρετο φίλο του Τζούλιο Κλόβιο, έρχεται σ’ επαφή με τους καλλιτεχνικούς και πνευματικούς κύκλους της αιώνιας πολιτείας, τελειοποιεί τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική και γλυπτική και γίνεται γνωστός ως “Ιl Greco”. Ανάμεσα σε άλλα ζωγραφίζει το έργο “Η εκδίωξη των εμπόρων από το Ναό” και “O Άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης”. Εδώ γίνεται ο μεγάλος ζωγράφος που φτάνει σε σημείο να επικρίνει τη ζωγραφική του Μιχαήλ-Άγγελου. Το 1573, καταδιωγμένος για τις επικρίσεις του για το έργο του Michelangelo και επαγγελματικά κλονισμένος, αλλά ακλόνητος στις πεποιθήσεις του και στην αξία του, έφτασε στη Μαδρίτη. Απτόητος, με τη σιγουριά της μεγάλης τέχνης του, συνάντησε εδώ το όνειρο του φιλότεχνου βασιλιά Φιλίππου Β΄ να στολίσει το Εscorial με έργα μεγάλων καλλιτεχνών. Αυτή είναι και η περίοδος όπου γνώρισε και διάλεξε για γυναίκα την Χερόνυμα ντε λας Κουέβας, μια καθολική, με εξαιρετική μόρφωση, εμφάνιση και καταγωγή από οικογένεια ευγενών, που θα τον βοηθήσει να γνωριστεί με τους καλλιτεχνικούς κύκλους της πόλης και θα ποζάρει ως μοντέλο στα έργα του. Η διαφορά του θρησκευτικού δόγματος, ήταν ο μοναδικός λόγος που δεν την παντρεύτηκε, αφού ούτε αυτή μπορούσε να γίνει ορθόδοξη, ούτε βέβαια αυτός καθολικός. Η μη νομιμοποίηση του γάμου τους, δεν στάθηκε ποτέ εμπόδιο στη μεταξύ τους σχέση, παρά μόνο στις κοινωνικές επαφές του ζευγαριού. Στο Τολέδο ήρθαν το 1577, και ένα χρόνο αργότερα γεννήθηκε ο γιος τους, ο Γιώργης (Χόρχε)-Μανουήλ,τον οποίο αναγνώρισε με έγγραφο-διαθήκη που συντάχθηκε λίγο πριν πεθάνει το 1614.

Το Τολέδο ήταν ο τόπος που καταξιώθηκε το έργο του μεγάλου κρητικού δημιουργού. Χτισμένο σε ψηλό μέρος πάνω σε βράχους, πρωτεύουσα της Καστίλλης ως το 1560 και μέχρι το 1661 πρωτεύουσα της ισπανικής αυτοκρατορίας, άγγιξε τη ψυχή του μεγάλου ζωγράφου και αποτέλεσε αγαπημένο μοτίβο των έργων του. Πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο, αλλά και πόλη κάτω από τη στυγνή επιτήρηση της Ιερής Εξέτασης, που στην κεντρική πλατεία της από τα τέλη του 15ου αιώνα, καίγονταν οι «αιρετικοί» στη πυρά. Το χρόνο που φθάνει στο Τολέδο ξεκινά τον “Άγιο Σεβαστιανό”  και  παράλληλα την “Μετάσταση της Θεοτόκου”, την “Ανάσταση του Χριστού”, κ.ά. Toν άλλο χρόνο, το 1578, χρόνο της γέννησης του γιού του, ξεκινά να φιλοτεχνεί το “Espolio” για τον τεράστιο μητροπολιτικό ναό της πόλης, που το τελειώνει το 1579. Εδώ γίνεται ο “Εl Griego”. Οι εκκλησίες και τα αρχοντικά γεμίζουν από έργα του.  Προικισμένος με έμφυτη αγάπη για αρχοντιά, από το 1585 διαλέγει ως τόπο διαμονής και εργασίας του ως το θάνατό του, το ξακουστό μέγαρο de Villena, πληρώνοντας  πανάκριβο ενοίκιο.Παντού, σε ότι ζωφραφίζει, αφήνει τεκμήρια της ορθόδοξης πίστης και της ελληνικότητάς του. Στα έργα του επικρατεί μια γλώσσα συμβολική. Τα κορμιά εξαϋλωμένα, οστεώδη, λιπόσαρκα, έτοιμα να ξεπροβοδήσουν την ψυχή. Τα πρόσωπα εκστασιασμένα, μικρά, με μάτια μεγάλα, που κοιτάνε με μια πνευματική αγαλλίαση τον ουρανό.Οι άγιοι γίνονται άνθρωποι χωρίς φωτοστέφανο και οι άνθρωποι αγιάζουν. Στο έργο του “Ο Απόστολος Παύλος” το 1604, βάζει στο χέρι του Αποστόλου την προς Τίτο Επιστολή σε ελληνική γλώσσα.Το “Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου” έργο του 1580 που προορίζονταν για το Εscorial, απορρίφτηκε τότε λόγω της επίδρασης σ’ αυτό της βυζαντινής τεχνοτροπίας. Στον “Άγιο Λουδοβίκο”(1585-1590) η απόληξη του σκήπτρου του Αγίου, είναι ένα χέρι που ευλογεί κατά τον ορθόδοξο τρόπο. Στο αριστούργημά του “Η ταφή του Κόντε Οργκάθ” (1586-1588), για την εκκλησία του Santo Tome, αποτυπώνει τον ίδιο και τον μικρό του γιο, αλλά και την Αγία Αικατερίνη, προστάτισσα του ομώνυμου μοναστηριού της Κρήτης. Η “ Άποψη του Τολέδο”(1596-1600) ένα εντυπωσιακό φυσικό τοπίο, παραμορφωμένο, μέσα σε ένα εξωπραγματικό μυστικιστικό φως, είναι από τα τελευταία του έργα. Το Τολέδο, η Χερόνυμα, ο Άγιος Φραγκίσκος, ο αγαπημένος άγιος των φτωχών, ιδίως αυτός, είναι θέματα που επαναλαμβάνονται στα έργα του. H συνεισφορά του στην τέχνη της ζωγραφικής, εντελώς ξεχωριστή. Τα έργα του είναι σκορπισμένα στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου. Ο Greco είναι μοναδικός ζωγράφος. Με την ιδιαιτερότητα του έργου του, αποτελεί αξεπέραστο, μοναδικό κεφάλαιο στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης. Ακούραστος ως το τέλος, άφησε πίσω του 20 ανολοκλήρωτα έργα και πολλά σχέδια. Πέθανε στις 7 Απριλίου 1614.Το σώμα του ετάφη σε κρύπτη από πορφυρίτη κάτω από την εκκλησία του  μοναστηρίου του Αγίου Δομήνικου του Παλαιού. Σε πέντε χρόνια, τo 1619, τα οστά του με το πρόσχημα κάποιων εργασιών επισκευής του χώρου, μεταφέρθηκαν στη μονή του Σαν Τορκουάτο και απ’ εκεί χάθηκαν για πάντα. Κοντά στο μέγαρο de Villena, σε ένα δίπατο σπίτι είναι σήμερα το Μουσείο του Εl Greco. Εδώ περιμένει πλέον ο μικρός Θεός του Τολέδο τους επισκέπτες του, με μια μεγάλη συλλογή έργων του, καθισμένος είτε στην εσωτερική αυλή, είτε στο χαγιάτι του ορόφου.

Ο Greco ήταν ένας άνθρωπος με βαθειά φιλοσοφική σκέψη. Η μεγάλη αγάπη του μετά τη ζωγραφική, ήταν η μουσική και το διάβασμα. Προτιμούσε να ακούει μουσική ενώ έτρωγε. Ελάτε να ακούσουμε μαζί ένα παλιό ανδαλουσιάνικο θρηνώδες τραγούδι, το “Cante Jondo”, που άγγιζε το κύτταρο και της δικής του προσφυγικής ψυχής. 

       

Ο Έλληνας του Τολέδο

Στο μυροβόλο νησί σου σε γνώρισα,

ανάμεσα  σε μυρουδιές από θυμάρι,

παιδόπουλο, την άσπρη λαμπάδα να κρατάς

και το θαύμα της Ανάστασης να σε διαπερνά.

Μαΐστρος, τον καιρό της μεγάλης νύχτας,

σε χρώματα μέσα και σε παράδοξες σκιές

που αναδεύονταν μορφές βυζαντινές,

τα φτερά σου τέντωσες στoν αέρα.

Μαυραητός, που κούρνιασε

στο μετέωρο βράχο του Τολέδο·

τη δόξα βάλθηκες να σαϊτέψεις,

μέσα από σιωπηλές κραυγές

και σφιγμένες γροθιές.

Τον κόσμο έφτιαξες  απ’ την αρχή.

Κρητικό, λεβέντικο, κυπαρισσένιο.

Ασκητικές φιγούρες, λιπόσαρκες,

μαυριδερές μορφές της Μεσογείου.

Οράματα εσωτερικά τα μοντέλα σου

που κατεβαίνουν απ’ τους ουρανούς·

τη βλαστήμια της ροδαλής σάρκας

αποστρέφονται,

και αποθεώνουν τον άνθρωπο.

Κορμιά νικημένα απ’ το πνεύμα,

σκεπασμένα με το ύφασμα της ψυχής.

Tο εργαστήρι σου, λαγούμι της ανυπακοής.

Ιδέες σκορπισμένες παντού·

βιβλία, χαρτιά, έργα, εικόνες,

φαντασιώσεις, αυταπάτες, οράματα,

στρατιώτες κι άγγελοι μεγαλοφτέρουγοι.

Σκληρή ομορφιά η τέχνη σου,

σαν φλόγα φουντώνει ως τα μεσούρανα.

Όταν τούτη την ομορφιά σε κατηγόρησαν,

πως έβαλες  εμπόδιο

ανάμεσα στη ψυχή μας και τον Θεό,

ορθός στάθηκες μπροστά στο ιερατείο,

όπου ο  φανατισμός εχθρεύεται την πίστη.

Στο απόγειο της θείας παραφροσύνης σου,

μέσα στον ανθρώπινο πόνο,

τη μορφή σου ξεχώρισα,  

κατάματα  να  με κοιτάει,

στη «Tαφή του Kόμητος Οργκάθ».

Αρχοντικός και μυστικιστής,

υπερούσιος, βαδίζεις από τότε μοναχικά

στους μαιάνδρους της ασκητικής σου πορείας.

Γητευτής του χρωστήρα,

που αποτυπώνει ένα μεταφυσικό,

οικουμενικό στοχασμό,

Έλληνας είσαι και δεν είσαι μαζί,

παππού Δομήνικε. 

 Λ.Κατσιγιάννης

                                                                

Πηγή: Leovard Το είδωλο της γης μου