Το είδωλο της γης μου

Το "Άγιο Σπίτι" της Παναγίας του Loreto.

Το Loreto, μικρή καστροπολιτεία της επαρχίας Marche, 20 χιλμ. νότια της Αγκώνας, δεσπόζει σε ένα λοφίσκο με μεσαιωνικά κτίρια και τον καθεδρικό ναό του που περιβάλλεται από ένα μοναστηριακό συγκρότημα, όπου μια πτέρυγά του λειτούργει σαν μουσείο. Επίκεντρο της πόλης η Βασιλική της Παναγίας του Loreto του 15ου αιώνα που στεγάζει το "Άγιο Σπίτι", την "Santa Casa di Mandona" που αποτέλεσε την επίγεια κατοικία της Παναγίας στη Ναζαρέτ, όπου η Θεοτόκος είχε την αναγγελία του Αρχαγγέλου Γαβριήλ. Η κατοικία ήταν ουσιαστικά μια σκαλισμένη στο βράχο σπηλιά, αποτελούμενη από τρεις τοίχους. Ενώ κατά την παπική παράδοση, ως τις μέρες μας, καλλιεργήθηκε εντέχνως και κατά διπλωματικό τρόπο η μεταφορά των λίθων της κατοικιας από τη Ναζαρέτ στο Loreto «επί φτερών αγγέλων», από τα στοιχεία πρόσφατης ιστορικής έρευνας του ερευνητή και σύμβουλου της Ακαδημίας των Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών “Angelica Costantiniana” της Ρώμης, κ. Χ. Κουδουνά, προέκυψε ότι η μεταφορά των "αγίων πετρών" έγινε βάσει ενός σχεδίου μεταφοράς και διάσωσης, για λογαριασμό του Δεσπότη της Θεσσαλίας και Βλαχίας Ιωάννη Α΄ Δούκα Άγγελου Κομνηνού, στα τέλη του 13^ου αιώνα (1288-1289) από τη Ναζαρέτ στη Θεσσαλία[1]. Η μεταφορά έγινε με πλοίο από την Άκρα της Παλαιστίνης, που αρχικά ελιμενίσθηκε στην Κύπρο και τελικώς σε λιμάνι του Δουκάτου των Αθηνών και Θηβών (Πειραιάς ή Λαύριο), το οποίο ευρίσκετο υπό τον οίκο των Ντε Λα Ρος. Στη συνέχεια προωθήθηκε οδικώς στο Μοναστήρι της "Ακαταμάχητου Θεοτόκου των Μεγάλων Πυλών" κοντά στα σημερινά Τρίκαλα Θεσσαλίας, που είχε οικοδομηθεί το 1283 από τον Ιωάννη πάνω σε αρχαίο ναό της Αθηνάς[2]. Οι "άγιες πέτρες", αφού αποκολλήθηκαν, μεταφέρθηκαν εδώ μέσα σε τρία κιβώτια τα οποία παρέμειναν απείραχτα. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ο Ιωάννης σχεδόν με την άφιξη των λίθων πεθαίνει (1289) ως μοναχός στο μοναστήρι που είχε ιδρύσει, και ενταφιάζεται στο εσωτερικό του ναού, όπου υπάρχει μέχρι σήμερα και ο τάφος του. Μετά τον θάνατο του Ιωάννη Α΄ οι "άγιες πέτρες" παραχωρούνται ως προκώο[3] στα πλάισια της διαπραγμάτευσης του γάμου της ανηψιάς του και κόρης του Δεσπότη Νικηφόρου Άγγελου Κομνηνού,[4] της Θαμάρ ή Μαργαρίτας με τον Πρίγκιπα Φίλιππο Ανδεγαυό του Τάραντα, περιστασιακού συμμάχου των Αγγέλων Κομνηνών και γιο του Καρόλου του Β΄της Προβηγκίας του Ανδεγαυού (Charles d'Anjou)[5]. Φυσικό είναι να δεχθούμε ότι συμπεριλήφθηκαν στην προίκα της Θαμάρ κατ’ απαίτηση του Φιλίππου, λόγω της μεγάλης σπουδαιότητας τους και της γενικευμένης τάσης των δυτικών για συσσώρευση ιερών λειψάνων και λοιπών προσκυνημάτων από τις περιοχές της Ανατολής, για διασφάλιση, επιβεβαίωση και ενίσχυση της θρησκευτικής τους επιρροής. Ο γάμος του Φιλίππου με την Θαμάρ τελέσθηκε κατά τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο του 1294 στην Αquila ή την Νεάπολη, ενώ η αποστολή έγινε αργότερα προς το τέλος του ίδιου έτους, μέσω του λιμένος της Άρτας στο μικρό παράπλευρο λιμάνι Recanati της Αγκώνας, με κατάληξη το Loreto.
Μετά την απόδειξη αυτού του ιστορικού γεγονότος, σε συνέδριο που έλαβε χώρα στο Loreto το 2016 και την επισημοποίηση της πορείας των "αγίων λίθων", οι παπικοί αναγκάσθηκαν (αν και προφανώς το γνώριζαν) να παραδεχτούν ότι δεν εννοούσαν ουράνιους, αλλά επίγειους αγγέλους. O ρωμαιοκαθολικός πρελάτος Landrienx έγραψε στο σημειωματάριό του μετά την γνωστοποίηση του προικοσύμφωνου: «Αυτή [η Αγία Οικία] φυσικά και μεταφέρθηκε στο Loreto από τα χέρια των Αγγέλων, μ’ αυτοί οι Άγγελοι δεν είναι εκείνοι του ουρανού. Ο χρόνος σκίασε σιγά-σιγά το ιστορικό γεγονός και η πεποίθηση του λαού αντικατέστησε τους Αγγέλους της Κωνσταντινούπολης με τους Αγγέλους του ουρανού».
Σήμερα οι Δήμοι Πύλης Τρικάλων και Loreto είναι αδελφοποιητοί και το “Άγιο Σπίτι” της Παναγίας αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο θρησκευτικό προσκύνημα στην Ιταλία, μετά από το Ναό του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό. Οι "άγιες πέτρες" είναι χτισμένες σε τρεις τοίχους, σε αναλογίες μήκους/πλάτους/ύψους (9,50 x 4 Χ 3μ) σε σχήμα Π στο κέντρο του καθεδρικού ναού της πόλης και περιβάλλονται από μαρμάρινη λάρνακα κατασκευής των αρχών του 16^ου αιώνα (1509-1527) από διάσημους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες, με εξαιρετικής ποιότητας μάρμαρο που φέρει παραστάσεις από τη Βίβλο. Στην τέταρτη βορεινή πλευρά, υπάρχει βωμός με το άγαλμα της Παναγίας και του μικρού Χριστού από ξύλο κέδρου Λιβάνου,[6] που αντικαθιστά το πρώτο του 14^ου αιώνα που καταστράφηκε από πυρκαγιά. Τέτοια εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη-προσκυνητή η περιβάλλουσα λάρνακα, που είναι φανερό πως η τιμή που απολαμβάνουν οι "άγιες πέτρες" στην πόλη του Loreto είναι μοναδική και ανεπανάληπτη.

[1] Κατά τον ερευνητή, η κατεδάφιση του σπιτιού της Παναγίας έγινε το 1263 από Οθωμανό αξιωματούχο και φυλάγονταν σε κρύπτη.

[2] Ο ναός είναι κτισμένος σε επίκαιρη θέση-πέρασμα, σχεδόν στα όρια της Θεσσαλίας με την Ήπειρο. Η μονή καταστράφηκε μεταγενέστερα με τις λεηλασιες και βεβηλώσεις των Τούρκων, αλλά παραμένει το καθολικό της αφιερωμένο στην Παναγία, που αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά σιωπηρά μνημεία της βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα. Σήμερα αποτελεί μετόχι της μονής του Αγίου Βησσαρίωνα, και πανηγυρίζει στα ενιάμερα της Παναγίας. Σε μικρή απόσταση από τη μονή, η ιστορική τοξωτή γέφυρα πάνω από τον ποταμό Πορταϊκό, που ως το 1936 ένωνε την πεδιάδα της Θεσσαλίας με τα χωριά του Ασπροποτάμου (Αχελώου).

[3] Η έρευνα του Χ. Κουδουνά έφερε στο φως το έγγραφο αυτό “Cartualarium Culisanense” που βρίσκεται φυλαγμένο στην κρατική βιβλιοθήκη της Μοντεβέρτζινε της πόλης του Avellino.

[4] Με τον θάνατο του Μιχαήλ Β΄ Άγγελου, (κατευθείαν απόγονου των Αγγέλων Κομνηνών) το κράτος του Δεσποτάτου της Ηπείρου μοιράζεται στον γιο του Νικηφόρο Α΄ (Π. Ήπειρος, Αιτωλία, Ακαρνανία, Λευκάδα, Ιθάκη με έδρα την Άρτα ) και τον νόθο γιό του Ιωάννη Α΄(Θεσσαλία, Κεντρική και Ανατολική Στερεά Ελλάδα ως τον Κορινθιακό κόλπο, με έδρα την Υπάτη).Ο Νικηφόρος το 1265 συνάπτει συμφωνία με το Βυζάντιο και παντρεύεται σε δεύτερο γάμο την ανηψιά του Αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, Άννα Κατακουζηνή με την οποία αποκτά τρία παιδιά, την Μαρία, την Θαμάρ και τον Θωμά. Ο Δεσπότης Νικηφόρος Α΄ Άγγελος Κομνηνός, λίγο μετά τον θάνατο του Ιωάννη Α΄ καθίσταται κύριος της περιοχής του Ασπροποτάμου και πεθαίνει δυο χρόνια μετά το γάμο της κόρης του, το 1296. Με τον θάνατο του Θωμά (1318), που τον διαδέχτηκε στο θρόνο, δίδεται τέλος στην δυναστεία των Αγγέλων της Ηπείρου.

[5] Ο Κάρολος Β΄Ανδεγαυός το 1266 καταλύει το κράτος του Μαμφρέδου στη Σικελία και ιδρύει το Βασίλειο των δυο Σικελιών. Η προετοιμασία μιας νέας Σταυροφορίας υπό την ηγεσία του, που αποσκοπούσε να λύσει δυναμικά προς όφελος της δυτικής εκκλησίας τις θεολογικές διαφορές με το Βυζάντιο και να επιτύχει οριστικά την εκκλησιαστική ένωση, θα ακυρωθεί έπειτα από τα γεγονότα του Σικελικού Εσπερινού που ξέσπασε το 1282 στο Παλέρμο. Πέθανε δυο χρόνια αργότερα το 1284.

[6] Το μαύρο ξύλινο άγαλμα της Παναγίας, παραπέμπει κατά τη δυτική εκκλησιαστική αλληγορία, στη μεγάλη μαύρη αιγυπτιακή θεά, Ίσιδα, της οποίας η λατρεία διαδόθηκε στα πέρατα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μέσω των ρωμαϊκών λεγεώνων. Έτσι σταδιακά, η αρχαία αιγυπτιακή θεά μεταμορφώθηκε από τον δωδέκατο αιώνα στη Μαύρη Παναγία.